Η ιστορία της Εκκλησίας κοσμείται από μορφές που, σε δύσκολες εποχές, κράτησαν άσβεστη τη φλόγα της παραδόσεως. Μια τέτοια σελίδα είναι η λεγόμενη Κίνηση των Κολλυβάδων μοναχών, που γεννήθηκε στον Άθωνα τον 18ο αιώνα. Το όνομά τους συνδέθηκε με το «κόλλυβο», το βρασμένο σιτάρι που προσφέρεται στα μνημόσυνα. Όμως πίσω από αυτό το εξωτερικό σημείο κρύβεται ένας ολόκληρος αγώνας για την αυθεντικότητα της λατρευτικής ζωής και την αλήθεια της Ορθοδοξίας.
Τι ήταν οι Κολλυβάδες
Οι Κολλυβάδες δεν αποτέλεσαν οργανωμένο κόμμα ή παράταξη. Ήταν μια ομάδα μοναχών και λογίων, κυρίως Αγιορειτών, που τόνιζαν την ανάγκη να τελούνται τα μνημόσυνα το Σάββατο – ημέρα αφιερωμένη κατά την παράδοση στους κεκοιμημένους – και όχι την Κυριακή, ημέρα Αναστάσεως και χαράς. Στην πράξη, υπερασπίζονταν όχι μόνο ένα τυπικό λειτουργικό ζήτημα, αλλά την ίδια την πνευματική αίσθηση του χρόνου και της λατρείας.
Γιατί καταδικάστηκαν
Η στάση τους προκάλεσε αντιδράσεις. Η συνήθεια πολλών μοναστηριών και κοινοτήτων ήταν να τελούν τα μνημόσυνα την Κυριακή, κυρίως για πρακτικούς λόγους. Η επιμονή των Κολλυβάδων θεωρήθηκε αδιάλλακτη, σχεδόν «ζηλωτική». Έτσι, σε ορισμένες συνάξεις και τοπικές συνόδους, κατηγορήθηκαν και καταδικάστηκαν προσωρινά, όχι ως αιρετικοί, αλλά ως ταραχοποιοί της εκκλησιαστικής ειρήνης. Η Εκκλησία, με την ευαισθησία της, φοβήθηκε μήπως δημιουργηθεί σχίσμα.
Πώς έκαναν υπακοή
Παρά την πίκρα και την παρεξήγηση, οι Κολλυβάδες δεν αποκόπηκαν από το σώμα της Εκκλησίας. Αντιθέτως, έδωσαν μαρτυρία υπακοής. Δέχθηκαν τις αποφάσεις, χωρίς να εγκαταλείψουν την εσωτερική τους πεποίθηση. Με ταπείνωση και διάκριση συνέχισαν τον αγώνα τους, όχι με επιθετικότητα, αλλά με συγγραφή, διδασκαλία, ψαλτική τέχνη και κυρίως με άγια ζωή. Αυτή η υπακοή τους, που δεν ήταν τυφλή αλλά καρπός αγάπης, τους δικαίωσε στην πορεία: η Εκκλησία τελικά αποδέχθηκε το ορθό της θέσεώς τους.
Ποιοι ήταν
Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν σπουδαίες μορφές:
1) Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, με το τεράστιο συγγραφικό του έργο, την «Φιλοκαλία» και πλήθος λειτουργικών βιβλίων.
2) Άγιος Μακάριος Νοταράς, πρώην Μητροπολίτης Κορίνθου, που στήριξε πνευματικά το κίνημα.
3) Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος, λόγιος και δάσκαλος του Γένους, με θάρρος και καθαρότητα διδασκαλίας.
Πλήθος ακόμη Αγιορειτών ψαλτών και ησυχαστών, όπως ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης και οι πατέρες των Κατουνακίων, που με το ύφος τους διέσωσαν το παλαιό μέλος.
Η συνεισφορά τους δεν περιορίστηκε στο ζήτημα των μνημοσύνων· άνοιξαν δρόμο σε μια γενικότερη ανανέωση: τόνισαν τη συχνή Θεία Κοινωνία, την καθαρή μετάφραση των Πατέρων, την ψαλτική παράδοση, την νηπτική θεολογία.
Η κληρονομιά τους
Οι Κολλυβάδες δεν έμειναν στην ιστορία ως αδιάλλακτοι τυπολάτρες, αλλά ως φορείς αναγέννησης. Το έργο τους φώτισε την Εκκλησία σε μια εποχή σκλαβιάς και πνευματικής σύγχυσης. Με την επιμονή τους, υπενθύμισαν ότι η λατρεία δεν είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα, αλλά τόπος Θεοφανείας. Και με την υπακοή τους έδειξαν πως η αλήθεια θριαμβεύει όχι με σύγκρουση, αλλά με αγάπη.
Σήμερα, τα ονόματα των Κολλυβάδων αντηχούν με σεβασμό. Αναγνωρίζονται ως Άγιοι, Διδάσκαλοι και Ομολογητές της Ορθοδοξίας. Το μήνυμά τους παραμένει ζωντανό: να ζούμε την πίστη όχι ως συνήθεια, αλλά ως αληθινή μετοχή στο μυστήριο της Εκκλησίας.